مقدمه
اسلام، تن پروری به معنای نفس پروری و شهوت پرستی را شدیداً محکوم کرده است، اما پرورش بدن به معنای مراقبت و حفظ سلامت و بهداشت را از واجبات شمرده و هر نوع عملی که برای بدن زیان بخش باشد را حرام کرده است. نفس پروری و شهوت رانی، همچنانکه ضد روح پروری است و موجب بیماری روح و روان می گردد، ضد بهداشت و پرورش صحیح جسم نیز هست و منجر به بیماری جسمی نیز می گردد.

بسیاری از آداب و سنن اسلامی نه تنها موجب رشد روحی و معنوی می گردد بلکه بهداشت و سلامت بدن را نیز تضمین می کند. از جمله دستورات خداوند که این اهداف را محقق می سازد روزه است. انسان روزه دار در سایه روزه داری می تواند به رشد روحی و جسمی خود کمک کند و هرگونه آفت و میکروبی را از روح و جسم خود بزداید.

معنای روزه

روزه در لغت به معنای خودداری کردن از چیزی و ترک آن آمده است.(1) و در اسلام به معنای عملی است که انسان برای انجام فرمان خدا از اذان صبح تا اذان مغرب از چیزهایی که روزه را باطل می‌کند خودداری نماید.

روزه در ادیان الهی

روزه از آن واجباتی است که در تمام ادیان الهی به عنوان یک رکن اصلی به شمار آمده است. علاوه بر ادیان الهی مثل اسلام ، مسیحیت و یهودیت در طوایف دیگر که جزء ادیان الهی نیستند مانند بت‌پرستان هند نیز این امر وجود دارد؛ هرچند در جزئیات و کیفیت گرفتن روزه تفاوت­هایی وجود دارد.

قرآن کریم در این خصوص می‌فرماید: «یا اَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیامُ کَما کُتِبَ عَلَی الَّذینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَّلَکُمْ تَتَّقٌون» (2)؛ ای کسانی که ایمان آورده اید، روزه بر شما نوشته شد، همان گونه که بر کسانی که قبل از شما بودند، نوشته شده، تا پرهیزگار شوید.

علامه طباطبایی می فرماید: از آیه شریفه «کما کتب علی الذین من قبلکم» بر می آید که بر ادیان آسمانی گذشته نیز روزه واجب بوده است، هرچند در تورات و انجیلی که امروز در دست یهودی ها و مسیحی ها است، چیزی که دلالت بر وجوب روزه نماید نیست و فقط روزه را بزرگ شمرده و ستوده اند، ولی در عین حال در سال چند روزی را به شیوه های مختلف روزه می گیرند.(3)

علامه طبرسی مفسر بزرگ قرآن نیز بر وجوب روزه در میان همه ادیان تصریح می کند و می نویسد: روزه در میان انبیا و امت آنان همواره از زمان آدم تاکنون مورد توجه بوده است.(4)

روزه در ادیان ابتدایى

روزه در ادیان ابتدایی و در میان بومیان و قبایل ابتدایى تقدّس داشته است. از جمله مراسم های قبایل بومى آمریکا پرهیز از خوردن غذا بود. آنها بر این باور بودند که روزه گرفتن در کسب هدایت و راهنمایى از روح اعظم موثر است. نزد بسیارى از اقوام کهن نیز، پرهیز از خوردن و آشامیدن یکى از ابزار ندامت به درگاه خداوند (یان) و به عنوان فدیه و کفاره گناهان بوده است. مردم کهن مکزیک نیز امساک از خوردن غذا را به عنوان کفاره گناهان به جا می‌آوردند و مدت آن از یک روز تا چند سال متفاوت بود. پارسایان آن ها براى رفع مصیبت ها و بلاهاى همگانى، ماه ها از خوردن غذا خوددارى مى کردند.(5)

در مصر کهن نیز پس از مرگ پادشاه، رعایاى او روزه مى گرفتند و از مصرف گوشت، نان، گندم، شراب و هر تفریحى پرهیز مى کردند. آن ها حتى از استحمام، تدهین (مالیدن روغن به موى سر) و بستر نرم هم خوددارى مى کردند(6)

روزه در آیین یهود:

در کتاب هاى عهد عتیق، از روزه داشتن انفرادى افرادى هم چون داود، عزرا، الیاس، دانیال و دیگرانسخن گفته شده است.(7) حضرت موسی (علیه‌السلام ) نیز پیش از دریافت الواح عهد از یهوه، چهل شبانه‌روز در کوه سینا روزه گرفت و از خوردن و آشامیدن پرهیز کرد.(8) همچنین درتورات آمده است که خداوند به یعقوب نبی (علیه‌السلام ) فرمود : «فجعلک صائماً وَ متواضعاً »؛ خداوند ترا خاضع و روزه‌گیر ساخت. همه این شواهد بیانگر آن است که روزه درمیان یهودیان وجود داشته است و به آن توجه ویژه ای می ­شده است.

روزه در آیین مسیحیت:

در کتب مقدس مسیحیان نیز به وجوب روزه تصریح شده و روزه داری مورد ستایش قرار گرفته است. (9) و در انجیل به روزه گرفتن حضرت مسیح (علیه السلام) به مدت چهل شبانه روز اشاره شده است.(10) روزه مشهور مسیحیان چهل روز و پیش از عید فصح(پاک) است.

روزه در اسلام:

در دین اسلام نیز از روزه به عنوان یکی از واجبات الهی نام برده شده است. در چندین آیه از قرآن، دستور روزه گرفتن در ماه رمضان و بسیاری از احکام مربوط به آن آمده است.(11) در آیات دیگری نیز دستور روزه گرفتن به عنوان کفّاره برخی گناهان ذکر شده است.(12)

حکم روزه در صدر اسلام

بر اساس آن‌چه از روایات به­دست می آید، در آغاز نزول حکم روزه، مسلمانان فقط حق داشتند پیش از خواب شبانه غذا بخورند و چنانچه کسی در شب به خواب می رفت سپس بیدار می شد خوردن و آشامیدن بر او حرام بود. حتی اگر کسی بعد از نماز شام افطار نکرده خوابش می برد و آنگاه بیدار می شد، دیگر نمی توانست چیزی بخورد.(13) همچنین در آن زمان آمیزش با همسران در روز و شب ماه رمضان حرام بود.(14)

در این شرایط یکى از یاران پیامبر (صلی الله علیه و آله) به نام" مطعم بن جبیر" که مرد ضعیفى بود و روزه داشت، هنگام افطار وارد خانه شد، اما از شدت خستگی قبل از اینکه چیزی بخورد خوابش برد، وقتى بیدار شد گفت: من دیگر حق افطار ندارم، با همان حال شب را خوابید و صبح در حالى که روزه‏ دار بود براى حفر خندق (در آستانه جنگ احزاب) در اطراف مدینه حاضر شد، در اثناء تلاش و کوشش به واسطه ضعف و گرسنگى مفرط بیهوش شد، پیامبر بالاى سرش آمد و از مشاهده حال او متاثر گشت. و از طرف دیگر جمعى از جوانان مسلمان که قدرت کنترل خویشتن را نداشتند، شبهاى ماه رمضان با همسران خود آمیزش مى‏ نمودند.

در این هنگام آیه نازل شد و به مسلمانان اجازه داد که در تمام طول شب می توانند غذا بخورند و با همسران خود آمیزش جنسی داشته باشند:(15) «اُحِلَّ لکم لیلة الصّیام الرَّفثُ الی نسائکم هنَّ لباسٌ لکُم و أنتُم لباسٌ لَهُنَّ علمَ الله أنّکُم کُنتُم تختانُونَ أنفُسکُم فتاب علیکُم و عَفا عنکُم فالآن با شروهُنَّ و ابتغوا ما کتب الله لکُم و کُلُوا و اشربوا حتَّی یَتَبیَّنَ لَکُم الخیطُ الأبیضُ من الخیط الأسود من الفجر ثُمَّ أتِموّا الصِّیامَ الی اللَّیل...» (16)؛ (آمیزش جنسی با همسرانتان، در شب روزهایی که روزه می گیرید، حلال است . آنها لباس شما هستند، و شما لباس آنها. خداوند می دانست که شما به خود خیانت کردید. (و این کار ممنوع را انجام می دادید) پس توبه شما را پذیرفت و شما را بخشید. اکنون با آنها آمیزش کنید، و آنچه را خدا برای شما مقرر داشته، طلب نمایید و بخورید و بیاشامید، تا رشته سپید صبح، از رشته سیاه (شب) برای شما آشکار گردد سپس روزه را تا شب ، تکمیل کنید...).

بدین ترتیب خداوند حکم قبلی را برداشت و نسبت به مسلمانان از روی رأفت و رحمت اش تخفیف داد.

البته باید توجه داشت که این مطالب مربوط به شأن نزول آیه است نه اینکه علت برداشتن حکم این ها باشد و درباره فلسفه جعل ابتدایی حکم پیشین مفسران به اموری اشاره کرده اند، از جمله:

1. این حکم از همان ابتدا موقت بوده تا به زودی برداشته شود و مسلمانان عملاً بدانند که در شریعت اسلام اندازه قدرت و توانایی آنها در نظر گرفته شده و به دلیل اینکه حکم روزه منجر به حرج می شد، برداشته و نسخ گردید.(17)

2. این حکم شاید آزمایشی بود برای مسلمانان(18) تا مسلمانان متعهد را از دیگر مسلمانان شناخته شود.

3. ممکن است برای آماده ساختن مسلمین نسبت به پذیرش احکام روزه بوده باشد(19) تا بدانند که خداوند در احکام روزه مراعات توانایی های آنها را کرده است و از آنها نه تنها کارهای خارج از توان شان را نمی خواهد، بلکه به اعمالی که مشقت زیاد داشته باشد نیز امر نمی کند و شاهد آن برداشتن حکم مشقت آور روزه از عهده مسلمانان، و اجازه دادن به مسلمانان در انجام اعمال زناشویی و خوردن و آشامیدن در شب های ماه رمضان است.

منافع روزه

خداوند متعال قوانینش را بر مبنای فطرت انسان­ها بنانهاده و در دستوراتش مصلحت انسان را لحاظ کرده است. امام باقر(علیه السلام) می فرماید: "خداوندی که انسان را خلق کرده می داند که چه چیزی برای او مفید و چه چیزی مضر است در نتیجه چیز مفید را حلال و چیز مضر را حرام کرده است.(20)

خداوند حکیم است و کارش بر اساس حکمت است و کار قبیح و بیهوده ای انجام نمی دهد؛ لذا در ورای هر امر و نهی الهی، حکمتی نهفته است که دربرخی موارد با عنوان «فلسفه احکام» از آن یاد می شود. بخشی از فلسفه احکام را می توان از طریق عقل و یا علوم تجربی شناسایی کرد ولی بخش زیادی از آن را باید از طریق آیات و روایات کشف نمود، و اگر در آیات و روایات مطلبی نیامده باشد عقل و علم بشر راهی برای فهم آنها ندارد. روزه نیز یکی از اوامر الهی است که به طور حتم و یقین از حکمت و فلسفه خاص خود برخوردار است. روزه هرچند به ظاهر تکلیفی شاق است ولی آثار و برکات فراوانی دارد که علم و آگاهی به آنها در پرتو ایمان به وحی و رجوع به آیات آن و تحلیل عمیق علمی برای جامعه بشری ممکن است؛ چرا که حکمت برخی از احکام با تکامل علمی جامعة بشری روشن می شود. ما در این مقاله به برخی از این آثار با توجه آیات و روایات و نیز سخن دانشمندان متخصص اشاره می کنیم:

منافع معنوی

روزه دارای منافع معنوی و اخلاقی بسیاری است که به برخی از آنها اشاره می کنیم:

الف- روزه مایه تقرب به خداوند متعال است؛

زیرا روزه‌ها شهوت نفس را می‌کوبد و قوای قدسی و معنوی انسان را تقویت می‌نماید، انسان را به­یاد ترس روز قیامت می‌اندازد و عطش و گرسنگی آن روز را یادآوری می‌کند و انسان را از کسالت‌ها و دیگر مفاسد می‌رهاند.

احادیث فراوانی که روزه و روزه‌داری را مایه تقرب به خداوند دانسته است در متون روائی ما به چشم می‌خورد:

1. پیامبر ( صلی الله علیه و آله) در ضمن توصیه‌ای به اسامه بن زید چنین فرموده است: «عَلَیْکَ بِالصوْمِ فَاِنَّهُ قُربة اِلَی الله» (21) ؛ بر توباد روزه‌داری زیرا که روزه موجب تقرّب به خدا می‌شود».

2. امام صادق (علیه السلام) می فرمایند: «مَنْ صَامَ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ یَوْماً فِی شِدَّةِ الْحَرِّ فَأَصَابَهُ ظَمَأٌ وَکَّلَ اللَّهُ بِهِ أَلْفَ مَلَکٍ یَمْسَحُونَ وَجْهَهُ وَ یُبَشِّرُونَهُ حَتَّى إِذَا أَفْطَرَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مَا أَطْیَبَ رِیحَکَ وَ رَوْحَکَ مَلَائِکَتِی اشْهَدُوا أَنِّی قَدْ غَفَرْتُ لَهُ» (22)؛ هر کس برای خداوند در روزی بسیار گرم روزه بگیرد و تشنه شود ، خداوند هزار ملک را موظف می کند تا بیایند و صورت این روزه دار را مسح کنند و به او بشارت ( بهشت ) بدهند ، تا اینکه در وقت افطار خداوند به او می فرماید:چقدر بوی تو و روح تو خوش بو شده اند. ای ملائکه ی من! شاهد باشید که من این بنده ام را بخشیده ام.» ایشان همچنین می فرمایند: « أَفْضَلُ الْجِهَادِ الصَّوْمُ فِی الْحَرِّ» (23)؛ روزه گرفتن در گرما از بهترین جهادها است.»

3. پیامبر(صلی الله علیه و آله) در شب معراج سؤال کرد خدایا برترین اعمال چیست؟ خداوند در جواب فرمود! توکّل بر من و راضی بودن به آنچه قسمت بنده‌ام نموده‌ام... بعد در ضمن همین حدیث خداوند می‌فرماید: ای احمد آیا می‌دانی کدام وقت بنده به من نزدیک می‌شود. حضرت فرمود: نه ای پروردگار من. خداوند فرمود: موقعی که گرسنه و یا در سجده باشد.(24)

4. خداوند متعال در حدیث قدسی می‌فرماید: «الصَّومُ لیِ و اَنا اُجْزی بِهِ» : روزه برای من است و من خودم پاداش او هستم، یعنی تقرب به من بهترین پاداش اوست.»

ب- روزه سبب تثبیت اخلاص می شود؛

از عالی‏ترین مراحل تکامل معنوی اخلاص است. در اثر اخلاص، قلب مرکز تابش نور الهی می‏ گردد و حکمت و دانش از قلب بر زبان جاری می شود. در این باره روایاتی نیز وجود دارند:

1. حضرت زهرا(سلام الله علیها) می‏ فرماید: «... فرض الله الصیام تثبیتا للاخلاص؛(25) خداوند روزه را برای تثبیت اخلاص واجب کرد».

2. امام علی(علیه السلام ) در روایتی می فرماید: «فرض الله الصیام ابتلاءً لاخلاص الخلق (26)؛ خداوند روزه را واجب کرد تا به وسیله آن اخلاص مردم را بیازماید».

از این روایات استفاده می‏ شود که روزه با اخلاص رابطه خاصی دارد.

ج- روزه سبب مهار شهوات می شود:

1. رسول اکرم(صلی الله علیه و آله) در این رابطه می فرمایند:«کسی که تمکّن مادی دارد ازدواج کند وگرنه با روزه گرفتن طغیان برخی از غرایز را مهار نماید.»(27)

2. امام رضا(علیه السلام) نیز می فرماید: روزه گرفتن عامل شکسته شدن شهوت است و روزه انواع شهوات (لعب، لهو، زینت، تفاخر و تکاثر) را تعدیل می کند.(28)

د- تقویت نفس، اراده و ایمان؛

علاوه بر تقرب به خدا، تثبیت اخلاص و مهار شهوات، روزه انسان را به نظم و قناعت و صبر و سایر فضائل عادت می دهد. روزه سبب تقویت روح ایمان در انسان می شود که در قرآن با عبارت «لعلکم تتقون» (29) به آن اشاره شده است. انسانی که تنها به خاطر خدا و در راه او روزه می گیرد، بهترین و بالاترین نتیجه را خواهد گرفت؛ چرا که به وسیله تربیت نفس و ایستادگى در مقابل تمایلات جسمانى و تسلط بر نفس سرکش اماره، آنچنان اراده ای پیدا می کند که چه بسا هیچ دستور اخلاقى و تربیتى دیگرى نمى تواند این اثر را داشته باشد. انسان سست اراده، با یک لذت زود گذر و یک برخورد ساده، عنان اختیار را از دست می دهد و خود را در مسیر ضلالت می اندازد؛ ولى شخصى که اراده قوى دارد، در برابر مال دنیا، مقام دنیا، شهوات جنسى، غضب و مانند این ها مقاوم است و هیچگاه اسیر آنها نمی شود. بهترین شاهد این آثار کاهش آمار جرایم در ایام ماه مبارک رمضان با امساک از خوردن و آشامیدن و کنترل غرایز همراه با خلوص و قصد تقرّب است.(30)

بزرگ ترین مانع پیشرفت معنوی بشر اشتغال به خوردن و آشامیدن و لذایذ بدنی است و بهترین عامل رشد روحی وی نزاهت و پرهیز از این امور است. روزه انسان را از اشتغال به مسائل مادی باز می دارد و فراغت بیشتری برای او فراهم می کند تا به راز آفرینش خود بیندیشد و زاد راهش را فراهم آورد. کم خوری و رعایت اعتدال از بهترین راه های طیّ مسیر کمال است، چنان که پرخوری از بزرگ ترین موانع کمال به شمار می آید. طی مسیر کمال و از جمله رسیدن به مقامات عالی علمی و نیز مشاهده ملکوت عالم، تنها از طریق علم آموزی به شیوه امروزی حاصل نمی شود.

به گفته آیة الله جوادی آملی «ممکن نیست انسان به صرف درس خواندن و پرداختن به یک سلسله الفاظ و نقوش مکتوب و امواج ملفوظ به نورانیت علم که امری ماورای طبیعی و مجرد است راه یابد؛ زیرا محال است امری مادی موجب پیدایش امری مجرد شود. معلم حقیقی نه کتاب نویس است و نه گوینده. کتاب و استاد و درس همگی ابزار و مقدمات خوبی برای تحقق یافتن علمند. عمده سالک بودن، کم خوری و دوری از پرخوری و بدخوری است که انسان را به مشاهدة ملکوتِ عالم می رساند.»(31) بر همین اساس برخی از بزرگان فرموده اند: در فضیلت روزه همین بس که انسان روزه دار شبیه فرشتگان شود و غذای او چون فرشتگان جز تسبیح و تحمید حضرت حق تعالی چیز دیگری نیست.(32)

منافع اجتماعی

یکی از فلسفه‌های روزه بعد اجتماعی آن است، پیامبر( صلی الله علیه و آله) فرمود: «و هو شهر المواسات؛ ماه رمضان، ماه همدردی است.»(33) روزه ماه رمضان از تعالیم شگفت اسلام است که با آداب و شرایط خاص خود علاوه بر فواید بسیار جسمی و روحی که دارد، فرد مسلمان را در معرض یک تجربه واقعی از گرسنگی و محرومیت قرار می دهد و بدینوسیله حس همدلی و همدردی با نیازمندان را در او زنده نگه می دارد.

از فایده هاى روزه، باخبر شدن اغنیا از حال فقرا است. هشام بن حکم مى گوید: از امام صادق( علیه السلام) از چرایی وجوب روزه پرسیدم، ایشان در پاسخ فرمودند: علت وجوب روزه این است که ثروتمند و مستمند با هم یکسان شوند؛ زیرا شخص متمکن و پولدار، هرگز احساس ‍گرسنگى را درک نکرده تا بر شخص فقیر و بیچاره رحم کند. براى آن که هر وقت هر چه خواسته، در اختیار او بوده است و رنج و سختى نکشیده؛ پس خداى تعالى خواست به وسیله روزه بین بندگانش تساوى برقرار فرماید و به ثروتمند طعم و مزه گرسنگى را بچشاند و این درد را براى او واضح و ملموس کند؛ تا شاید دلش براى بیچارگان نرم شود و بر گرسنگان ترحم کند.(34)

بنابراین یکی از مهم‌ترین منافع روزه این است که به انسان هشدار می‌دهد که مسلمانی تنها نماز و عبادت و زیارت و اصول عبادی اسلام را بجا آوردن نیست؛ بلکه باید از حال فقیران و مستمندان نیز مطلع شد و به آنها رسیدگی کرد؛ زیرا هر اجتماعی که اغنیاء آن به فکر مستمندان باشند روی فقر و محرومیت را نخواهند دید و این از فوائد روزه به شمار می آید.

تقویت هنجارهای اجتماعی

روزه با توجه به اینکه در اسلام زمان خاصی به آن اختصاص داده شده است، در ایجاد و تقویت هنجارهای مذهبی در جامعه، نقش به سزایی دارد. نمودهای اجتماعی ماه روزه داری (تغییرات ساعات کار و خواب و بیداری مردم، تعطیلی اغذیه فروشی ها در طول روز، ممنوعیت دخانیات، و برپایی افطاریها و مجالس مذهبی، و ... ) با تأثیری که بر فضای عمومی جامعه می گذارد، موجب تقویت هنجارهای دینی و دعوت افراد به همنوایی (درونی یا ظاهری) با فرهنگ دینی، و هماهنگ شدن با اخلاق و رفتار مذهبی می شود.

افراد در جامعه اسلامی، در ماه رمضان، با مشاهده روزه دار بودن اکثریتِ جامعه و حالت ویژه ای که فضای جامعه در شب و روز این ماه به خود می گیرد، یکی از دو نوع احساس درونی متفاوت را تجربه می کنند: در افراد متدین و روزه دار احساس هماهنگی و همرنگی اعتقادی با دیگران و روحیه اعتماد به نفس مذهبی بیشتر پدید می آید؛ و در افراد لاابالی و بی اعتنا به احکام دینی نوعی احساس ناخوشایند ناهمنوایی و ناهمرنگی با جمع بروز می کند که از نظر روانی می تواند منزوی کننده یا بازدارنده و تغییر دهنده رفتار باشد. بی شک هر یک از این دو پیامد روانی، به حفظ و ارتقای سطح دینداری جامعه و امنیت روانی فرد مسلمان در جامعه اسلامی کمک می نماید. بنابراین تعجب برانگیز نیست که هر ساله، طبق آمارهای رسمی نهادهای انتظامی و قضایی، میزان تخلفات و جرایم مختلف در طول ماه رمضان، کاهش چشمگیری پیدا کرده است(35).

تقویت پیوندهای دوستانه و خانوادگی

بی تردید یکی از عوامل تقویت روابط اجتماعی خاص در گروه دوستان، خویشان، و همسایگان، رفت و آمدهایی است که بر اساس دعوت و اجابت برای وعده های غذایی صورت می گیرد، که علاوه بر فایده ای که از نظر برآوردن نیازهای عاطفی و پرورش شخصیت کودکان دارد، برای خود بزرگسالان بسیار مفید و می توان گفت برای سلامت روانی ایشان حیاتی است.

اکنون در دنیایی که به سرعت رو به فردیت و دوری عاطفی افراد از یکدیگر حرکت می کند و به تدریج ارتباطات خانوادگی و خویشاوندی را تضعیف می نماید، ماه مبارک رمضان فرصتی برای مقابله بر این جبر نامیمون دنیای مدرن است. توصیه های موءکد اولیای دین بر افطاری دادن در این ماه شریف از یک سو، و تأکید بر اجابت دعوت دیگران از سوی دیگر، از عواملی است که به طور محسوس، بهبودی و تقویت روابط دوستانه و خویشاوندی افراد و خانواده ها را در جامعه اسلامی در ماه رمضان موجب می شود.

البته باید توجه داشت که افطاری رفتن و افطاری دادن نیز همچون هر نوع تعامل اجتماعی دیگر، در معرض آفاتی قرار دارد که ممکن است در صورت بی توجهی، فواید آن را تحت الشعاع قرار دهد. به عنوان مثال هم چشمی و رقابت کردن در بالا بردن کیفیت و کمیت پذیرایی ها، داشتن توقعات غیر واقعی از یکدیگر در دعوت یا اجابت شدن، به زحمت انداختن بیش از حد همسر و فرزندان برای برگزار کردن مراسم افطاری، و مواردی از این قبیل، همه مخالف هدف اصلی پیامبر و امامان معصوم (علیهم السلام) در تشویق و ترغیب به افطاری دادن و افطاری رفتن است. به نظر می رسد از همه اینها و موارد مشابه آن می توان با بازگشتن به نیت اصلی که حصول ثواب الهی و تقویت روابط اجتماعی و خانوادگی دوستانه است، احتراز نمود. (36)

روزه؛ عامل ازدیاد صبر جامعه

هیچ جامعه‏ای اگر تحمل ناگواری‏ها را نداشته باشد، بر مشکلات مختلف و بر دشمنان خویش نمی‏ تواند پیروز گردد. با صبر و مقاومت است که می‏توان به پیکار ستمگران رفت و دست استعمارگران را کوتاه نمود و روزه - به ویژه در روزهای گرم و طولانی تابستان که فشار تشنگی طاقت‏ فرسا می‏ شود، به طور چشمگیری به انسان صبر و مقاومت می‏ بخشد و تحمل رنج و سختی را بر آدمی آسان می‏سازد؛ لذا در قرآن کریم از روزه به صبر تعبیر شده است: « و استعینوا بالصبر و الصلوة... (37)؛ از صبر و از نماز کمک بگیرید...» .

امامان معصوم (علیهم السلام) «صبر» را در این آیه به «روزه» تفسیر کرده‏اند(38) و رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نیز ماه رمضان را ماه صبر نامیده‏است: «شهر الصبر و ان الصبر ثوابه الجنة؛ (39) رمضان ماه صبر است و پاداش صبر بهشت است».

منافع بهداشتی

روزه دارای منافع بهداشتی بسیاری نیز می باشد؛ روزه سبب به وجود آمدن نظم و حساب در کار ذخایر بدنی می شود. همچنین سبب پاک شدن بدن از سموم و تازه شدن مواد بین بافتی آن می شود.

با توجه به اینکه شهرها به خصوص شهرهای صنعتی هوای آلوده دارند و دارای مقداری از گازهای فلزات سنگین مانند سرب و جیوه و آهن هستند که از راه ریه به همراه هوای تنفسی وارد بدن می شود و از طرفی ضرر سرب بر گلبول های قرمز خون نسج عصبی و استخوانی ثابت شده که باعث کم خونی و عصبانیت و لاغری و دردهای استخوانی می شود، روزه و گرسنگی ملایم، اسید دزترشی خون را بالا می برد و باعث می شود این مواد سمی از محل های خود خارج شده، وارد جریان خون گردد و از کلیه ها دفع شوند.

منافع پیشگیرانه

روزه سبب پیشگیری بسیاری از بیماریها می شود. رسول خدا( صلی الله علیه و آله) می فرماید: «صوموا تصحّوا؛ روزه بگیرید تا سالم و تندرست باشید». (40)

در کتاب های طبی جدید و قدیم و توصیه های پزشکان مسئله امساک اهمیت خاصی دارد؛ زیرا عامل بسیاری از بیماری ها پرخوری و زیاده روی در خوردن غذاهای مختلف است. پرخوری باعث می شود که مواد اضافی جذب بدن نشود و به صورت چربی های مزاحم در نقاط مختلف بدن یا چربی و قند اضافی در خون باقی بماند. این مواد اضافی در لابلای عضلات بدن در واقع لجنزار های متعفتی برای پرورش انواع میکروب ها است و در این حال بهترین راه برای مبارزه با این بیماری ها نابود کردن آن از طریق امساک و روزه می باشد. روزه زباله ها و مواد اضافی و جذب نشده بدن را می سوزاند و در واقع بدن را خانه تکانی می کند، به علاوه یک نوع استراحت قابل ملاحظه برای دستگاه های گوارشی -که در تمام سال به طور دائم مشغول کارند- است و نیز عامل مؤثری برای سرویس کردن آنهاست

دکتر فریتس بکر می گوید: روزه گرفتن نه گرسنگی کشیدن است نه یک روش درمان گر، بلکه یک نوع استراحتی است که به بدن این امکان را می دهد که خود را برای ترمیم و نظافت درونی و بیرون ریختن مواد مزاحم بسیج نماید و دوباره خود را پاکسازی و بازسازی کند.(4او همچنین می گوید: در مقام پیشگیری از بیماری ها، نتایج روزه غیر قابل تصور می باشد و به نظر من با ارزش ترین روش برای جوان شدن و ترمیم بدن است و در مقایسه با روش درمانی ای که پیوند سلول های تازه روی شخص نیازمند اجرا می گردد قابل مقایسه نیست.

بدن مانند منبع ذخیره شده ای است از آنچه به نام خوردنی ها و آشامیدنی ها به آن وارد می شود، و با توجه به اینکه بسیاری از اعضا برای دفع سموم در تلاش مداوم هستند لازم است به بدن فرصتی به منظور خوب عملی ساختن دفع سموم داده شود که جز با روزه داری و منظم ساختن کیفیت و کمیت مواد وارداتی به بدن این امر محقق نمی شود. عوض شدن مایع و مواد بین بافتی و پاک شدن بدن از سموم در ماه رمضان نتیجه پایداری دارد که با شرکت سالیانه یک ماه در ضیافتی که به نام پروردگار برقرار است، موجب می شود بقیه سال را بتوان به برکت روزه های آن ایام در نعمت تعادل ترشحی و در نتیجه در نعمت سلامتی به سر برد. اگر در طول سال پیشامدهای ناگوار اعم از سوءتغذیه یا غیر آن تعادل ترشحات غددی را به هم زده باشند، روزه می تواند تعادل مجددی بین آنها برای مدت ها برقرار سازد.

بدیهی است شخص روزه دار طبق دستور اسلام به هنگام افطار و سحر نباید در غذا افراط و زیاده روی کند تا از این اثر بهداشتی نتیجه مفید و مؤثر بگیرد و در غیر این صورت ممکن است نتیجه برعکس شود.(43)

علاوه بر همه اینها باید توجه داشت که هرچند روزه در سلامت جسم و صحت روح سهیم است لیکن روزه سهم اعدادی و نصیب امدادی در سلامتی روزه گیر دارد و سهم ایجادی و اعطایی از آن مبدأ فاعلی یعنی خداوند است.(44)

منافع درمانی

روزه دارای منافع درمانی زیادی نیز هست، به گونه ای که در سوئیس، آلمان، انگلستان، آمریکا و... بیمارستان هایی وجود دارد که بیماران را به روش روزه­داری درمان می کنند.

دکتر فریتس بکر می گوید: مطمئن ترین، بی ضررترین و بی خطرترین روش درمانی، روزه درمانی است و هیچ روشی را نمی توان با آن مقایسه نمود، به نظر من و دکتر شلتون روزه درمانی بهترین روش برای درمان بیماری های معده، روده و سلسله اعصاب است. به وسیله روزه درمانی می توان از شر زائدات جمع شده در بدن راحت شد و به کل ارگانیسم بدن این امکان را داد که اعمال حیاتی خود را دوباره مرتب و منظم نماید. روزه یک عمل جراحی بدون چاقو است هم چنان که دکتر سیمرمن آن را تشریح کرده است.(45)

دکتر کارل نیز می گوید: لزوم روزه داری در تمام ادیان تاکید شده است، در روزه ابتدا گرسنگی و گاهی نوعی تحریک عصبی و بعد ضعفی احساس می شود، ولی در عین حال کیفیت های پوشیده ای که اهمیت زیادی دارند به فعالیت می افتند. قند کبد در خون می ریزد و چربی هایی که در زیر پوست ذخیره شده اند و پروتئین های عضلات و غدد و سلول های کبدی آزاد می شوند و به مصرف تغذیه بافت ها می رسند و بالاخره تمام اعضا مواد خاص خود را برای نگهداری تعادل محیط داخلی و قلب قربانی می کنند و به این ترتیب روزه، تمام بافت های بدنی را می شوید و آنها را عوض می کند.

دکتر ژان فروموزان روش معالجه با روزه را به شست وشوی احشا تعبیر می کند که: در آغاز روزه داری زبان باردار است، عرق بدنی زیاد است، دهان بو می گیرد، گاه آب از بینی راه می افتد و همه علامت شروع شست وشوی کامل بدن است، پس از ۴-۳ روز بو برطرف می شود، اسید اوریک ادرار کاسته و شخص احساس سبکی و خوشی خارق العاده می کند، در این حال اعضا هم استراحتی دارند. همچنین الکسی سوفورین دانشمند روسی می نویسد: درمان از طریق روزه فائده ویژه ای برای درمان کم خونی، ضعف روده ها، التهاب بسیط و مزمن، دمل های خارجی و داخلی، سل، اسکلیروز، روماتیسم، نقرس، استقساء، نوراستنی، عرق السناء، خراز (ریختگی پوست)، بیماری های چشم، مرض قند، بیماری های جلدی، بیماری های کلیه، کبد و بیماری های دیگردارد. معالجه از طریق امساک اختصاص به بیماری های فوق ندارد بلکه بیماری هایی که مربوط به اصول جسم انسان است و با سلول های جسم آمیخته شده همانند سرطان سفلیس، سل و طاعون را نیز شفا می بخشد.(46)

دانشمند دیگری در این رابطه می گوید: پزشکان همه به این نکته رسیده‌اند که روزه گرفتن روزهای ماه مبارک رمضان هم‌چون سی عدد قرص است که هر سال مصرف می شود تا معده تقویت و خون تصفیه و بافت‌های خون ترمیم گردد.(47) دکترکارلو امریکایی نیز می‏نویسد: «شخص بیمار باید در هر سال مدتی از غذا پرهیز کند، زیرا مادامی که غذا به تن می‏رسد، میکروبها در حال رشد هستند، ولی هنگامی که از غذا پرهیز می کند، میکروبها رو به ضعف می روند.» سپس می‏افزاید: «روزه‏ای که اسلام واجب کرده، بزرگترین ضامن سلامتی تن می ‏باشد».(48)

دکتر عبدالعزیز در کتاب طب و بهداشت اسلام نیز می گوید: روزه برای معالجه در موارد زیر استفاده می شود:

1. در موارد اضطرابات مزمن امعاء و هنگامی که مقرون با تخمیر مواد زلالیه و مواد نشاسته ای باشد.

2. هنگام زیاد شدن وزن که ناشی از کثرت خوراک و کمی حرکت باشد. در این مورد روزه با رعایت اعتدال در غذا وقت افطار و اکتفا به آب هنگام سحر از هر قسم معالجه مفیدتر است.

3. زیادی فشار خون، این مرض در اثر عیاشی و انفعالات نفسانی رو به ازدیاد می رود در چنین هنگامی روزه نقش درمانی خود را ایفا می کند مخصوصاً اگر وزن شخص بیشتر از وزن طبیعی امثالش باشد.

4. مرض قند، آن نیز مانند فشار خون رو به انتشار می رود. در اوایل بروز و قبل از ظهورش غالباً توأم با سنگینی بدن است در این صورت باز روزه علاج نافعی می باشد. زیرا مرض قند با تقلیل در چاقی تخفیف می یابد. در مواقعی که مرض قند به طور خفیفی وجود داشته باشد پنج ساعت پس از خوردن غذا، قند در خون به کمتر از میزان طبیعی پائین می آید و پس از ده ساعت به کمترین حد طبیعی می رسد. حتی پس از پیدایش آمپول انسولین (مخصوصاً وقتی که وزن مریض از حد طبیعی تجاوز کند) مهمترین طریق معالجه، روزه است.

5. در مورد التهاب حاد و مزمن کلیه که مقرون با ترشح و تورم است.

6. در مورد امراض قلب که توأم با تورم باشد.

7. التهاب مزمن مفاصل به ویژه وقتی که توأم با امراض چاقی باشد. به طوری که غالب زن ها پس از چهل سالگی به آن مبتلا می شوند. در این باره مکرر دیده شده است که در ماه رمضان عوارض این مرض به درجات خفیف تر از مواقعی است که برق و خون گرفتن و تمام وسائل طب جدید به کار برده می شود. ممکن است بگویند در مورد امراض سابق الذکر که روزه علاج قاطع شناخته می شود محتاج به دستور پزشک است و روزه اسلامی وظیفه افراد سالم و تندرست است. می گوییم این بیان صحیح است ولی فایده روزه برای افراد سالم همانا جلوگیری از امراض است خصوصاً برخی از امراضی که در بالا ذکر شد.

نکته دیگر این است که تمام این امراض در انسان تدریجاً بروز می نماید به طوری که در آغاز پیدایش تشخیص صحیح آن ممکن نیست؛ به این معنا که نه شخص مریض و نه پزشک هیچکدام نمی توانند در اول بروز مرض، آن را بشناسند زیرا طب هنوز آنقدر پیشرفت ننموده است که همه موجبات و علل امراض را بشناسد ولی چیزی که از نظر طبی برای جلوگیری از این امراض قطعاً باید اجرا شود روزه گرفتن است. بلکه قبل از ظهور عوارض هرگونه مرضی بدیهی است شرط عقل همانا رعایت بهداشت است. طبق آمار قطعی معین شده است که هرگاه در بدن چربی زیاد و چاقی پدید آید برای قبول مرض قند و زیادی فشار خون و التهاب مزمن مفاصل و غیر مستعد و از طرف دیگر به هر نسبت که از وزن بدن کاسته شود به همان نسبت استعداد پذیرفتن این امراض نیز کمتر خواهد شد.(49)

بنابراین درصورتی که فرد روزه دار توصیه‌های بهداشتی را رعایت کند، به‌طور طبیعی بعد از ماه رمضان، به‌دلیل کاهش چربی‌های بدن باید تا چند کیلوگرم کاهش وزن پیدا کند. هرچند در سال‌های اخیر متأسفانه به‌دلیل عادات و رفتارهای غلط غذایی، روزه‌داری موجب کاهش وزن نمی‌شود و تهیه انواع و اقسام خوراکی‌ها و شیرینی‌های مختلف در مهمانی‌های افطار نه‌تنها موجب از بین بردن اثرات معنوی روزه شده بلکه با اسراف و پرخوری باعث اضافه وزن و چاقی نیز شده است.

باید توجه داشت که این منافع بهداشتی و درمانی وقتی حاصل می شود که با استفاده از فلسفه روزه استراحت لازم را به معده و دستگاه گوارشى داد، و اگر انسان مراقب نباشد و در هنگام افطار و سحر در خوردن زیاده روى کند و غذاهای متنوع و ناسازگار با هم بخورد نه تنها اثر بهداشتى و درمانی روزه حاصل نمی شود، بلکه چه بسا دچار بیماریهای جدیدی نیز می شود.

لازم به ذکر است که با تمام منافع بهداشتی و درمانی ای که اطباء بزرگ و دانشمندان متخصص برای روزه تصریح کرده ­اند برخی از پزشکان مخالفت هایی با روزه نموده اند که هیچ پایه علمی ندارد. جمله معروفی وجود دارد که می گوید بهترین دلیل امکان چیزی وقوع آن چیز می باشد؛ ما که می گوییم روزه موجب سلامتی است دلیلمان نمونه های فراوانی است که اولاً: با روزه درمانی، سلامتی از دست رفته خود را بازیافته اند. ثانیاً: بسیاری از افراد ده ها سال روزه گرفته اند و از بسیاری از افرادی که روزه نگرفته اند سالم ترند.

دکتر شلتون یکی از پزشکان آمریکایی که خود در آمریکا مؤسسه روزه درمانی دارد و بسیار موفق بوده می گوید: بیشتر کتاب هایی که علیه روزه نوشته شده توسط کسانی است که در تمام عمر خود حتی یک وعده غذایی خود را کنار نگذاشته اند. روزه گرفتن نقش موثری در تندرستی و حفظ آن ایفا می کند.(50)

باید توجه داشت که این منافعی که برای روزه ذکر شد، مانند توجه به وضعیت فقیران و گرسنگان، سلامت و تندرستی بدن و ... همگی حکمت های حکم روزه هستند نه علت حکم. و حکم روزه تابع این حکمت ها نیست، بلکه تابع علت آن است و حکمت های روزه با انجام این فریضه الهی حاصل می شود؛ بنابراین اگر فردی ورزشکار باشد و هیچ درد و بیماری ای نداشته باشد و کاملا سالم باشد، باز هم روزه بر او واجب می باشد.

درجات روزه داری

غزالی در کتاب کیمیای سعادت روزه را به سه درجه تقسیم کرده است: روزه عوام، روزه خواص، روزه خاص الخاص

روزه عوام که کمترین درجه است و آخرین تلا ش و نهایت حد آن نگهداری شکم و دامن است. روزه خواص که اعضا و جوارح را از ناشایست نگهدارند؛ چشم نگاه بد نکند و گوش بد نشنود و دست بد ندهد و بد نگیرد و پا بد نرود و وقت افطار از حرام و غذای شبهه ­ناک نخورد و از حلا ل هم پرخوری نکند و بین بیم و امید باشد که نداند روزه اش پذیرفته شده است یا خیر؟ روزه خاص الخاص که بالاترین درجه است؛ علاوه بر آن چه گفته شد، دل را از اندیشه غیر خدا نگهدارد و این درجه صدیقان است.(51)

امام علی (علیه السلام) می فرماید: چه بسیار روزه داری که بهره ای نیست او را از روزه به غیر از گرسنگی و تشنگی، و چه بسیار عبادت کننده ای که نیست او را بهره ای از عبادت به غیر از رنج، ای خوشا خواب فهمیدگان که بهتر از بیداری و رسم احمقان است؛ زیرا که خواب مقربان چون به نیت صحیح و قلب طاهر واقع می شود از جمله عبادات ایشان است؛ بلکه ارواح آنها در عالم قدس با ارواح پیامبران و جانشینان آن ها و برگزیدگان از مومنین محشور می شود و بر اسرار غیب یا رویاهای صادقه آگاه می گردند و راهی از راه های قرب ایشان است و افطار دانایان چون روی خرد است و آن گونه که خدا خواسته افطار می کنند بهتر است از روزه احمقان که روزه را وسیله خودفروشی نموده و به تظاهر و تکبر ممزوج می گردانند و به شرایط روزه عمل نمی کنند. روزه تنها دهان بستن از خوردن و آشامیدن نبوده، بلکه تمرین برای توفیق یافتن در انجام خدمات خیرخواهانه انسانی نیز می باشد.

آسیب شناسی روزه

در میان تمامی عباداتی که خدای متعال بر بندگان خویش واجب فرموده، بدون تردید «روزه» از جایگاه ویژه ای برخوردار است؛ چرا که در کلامی قدسی، خداوند این عمل بزرگ را منتسب به خود کرده و پاداش آن را نیز خود برعهده گرفته: رسول خدا(صلی الله علیه و آله) از جانب خداوند می فرماید: «آن حضرت عزشانه فرموده که: روزه از برای من است و مختص به من و من خود ثواب او را چنانکه لایق به من است به روزه دار خواهم داد».(52)

همچنین در شرافت قدر این عبادت همان بس که در روایات اسلامی آن را به عنوان سپر و محافظی در برابر آفات و خطرات دنیوی و عذاب اخروی معرفی کرده اند، کما اینکه امام صادق (علیه السلام) از جد گرامی اش حضرت رسول (صلی الله علیه و آله) نقل می فرماید که آن حضرت (ص) فرمود: «روزه سپری است برای روزه دار از آفتهای دنیا و مانعی است از عذاب آخرت برای او».(53)

اما باید دانست اگرچه روزه در میان عبادات اسلامی از چنین جایگاه رفیع و مرتبه والایی برخوردار است، ولی چنان نیست که هر روزه گرفتنی مشمول این پاداشها و فواید عظیم دنیوی و اخروی گشته و در نزد خداوند درخور ثواب باشد. زیرا با نگاهی به احادیث و بیانات اولیاء دین و حضرات معصومین علیهم السلام این نکته بسیار مهم اثبات می گردد که این عمل با تمام اهمیتی که داراست از جهات گوناگون و بوسیله عوامل متعدد در معرض آسیب و خطر می باشد، که هرگاه از جانب حتی یکی از آنها تهدید واقع گردد، نه تنها هیچیک از پاداشهای فوق را شامل نمی شود، بلکه خود تبدیل به وسیله ای می شود برای رنج و عذاب دنیوی و اخروی! از جمله اعمال و صفاتی که این عبادت را تهدید می کند از این قبیل اند:

1. ریا؛
«ریا» از جمله گناهان مهلکی است که درلسان رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به «شرک اصغر» تعبیر شده است. در روایتی ایشان فرمودند: «بدرستی که بدترین چیزی که بر شما می ترسم شرک اصغر است، عرض کردند شرک اصغر چیست؟ فرمود: ریا....».(54) طبق روایات اگر در عملی به قدر ذره ای ریا وجود داشته باشد، آن عمل مورد قبول خدا واقع نمی شود.(55)

2. عجب؛

«عجب» عبارت است از: «بزرگ شمردن عمل صالح و مسرور شدن به آن و خود را از حد تقصیر خارج دانستن است.»(56) یکی از مفاسد اخلاقی بسیار خطرناک و مهلک، که بر باد دهنده سرمایه های مادی و معنوی انسان است، «عجب و خودبینی» است. امام علی( علیه السلام) می فرمایند: «من دخله العجب هلک: کسی که عجب در او راه یابد هلاک شود».(57)

بنابراین عجب از مهمترین آسیب هایی است که عبادت انسان را مورد تهدید قرار می دهد و بیم آن می رود که با نفوذ آن در دل و جان انسان، زحمات طاقت فرسای او را در راه بندگی پروردگار از بین ببرد و روزه گرفتن که خود عبادتی بزرگ و نشانه تسلیم انسان در برابر خداوند است، نیز به شدت از جانب این رذیله مهلک در معرض خطر قرار دارد؛ زیرا از آنجا که این عبادت برخلاف سایر عبادات، با سختی و مشقت بیشتری همراه است (مخصوصاً در فصول گرم سال)، انسان غیر مهذب و غافل می پندارد به صرف تحمل این سختی ها، کاری کرده و حتماً مستحق پاداش است و چنانچه در مقابل این زحمات از سوی خداوند کوچکترین بی توجهی به او شود در حق او ظلم روا داشته اند!! و از همین رو گستاخانه خود را از ذات باری تعالی طلبکار دانسته و در نتیجه به گناه بزرگ «عجب» گرفتار آمده و نه تنها هیچگونه پاداشی را در مقابل روزه گرفتن دریافت نمی کند بلکه با ابتلا به عجب و خودبینی، مستحق دخول در عذاب الهی می گردد.

3. گناه و پیروی از شیطان؛

گناه و پیروی از شیطان از جمله اموری است که به روزه و آثار آن آسیب می زند. کسی که می خواهد روزه گرفتن او مورد رضای خداوند باشد و به پاداش های الهی واصل گردد، باید در ایام روزه داری مراقب اعمال، اعضا و جوارح خود باشد تا مبادا مرتکب گناهی شده و در نتیجه از ثواب روزه خود کاسته و یا در صورت تکرار به طور تام و تمام از پاداش روزه محروم گردد.

در روایات اسلامی وارد شده است که چه بسا افرادی که بهره آنها از روزه و ماه مبارک رمضان، تنها گرسنگی و تشنگی است و بجز این دو، بهره و پاداشی از آن نصیبشان نمی شود؛ لذا در روایتی از امام صادق(علیه السلام) آمده است که: «هرگاه اراده کردی که روزه بگیری، لازم است قصد بازداشتن نفس از خواهشهای نفسانی بکنی مثل فحش و مجادله با کسی و قسم دروغ خوردن و لغو گفتن و شنیدن؛ چرا که ارتکاب اینها در روزه موجب نقصان ثواب روزه و باعث حرمان از قبول آن است».(58)