شهرستان خواف یکی از شهرستان های استان خراسان رضوی است و مرکز آن شهر خواف می باشد که در ۲۵۰ کیلومتری جنوب شرقیمشهد واقع است. سنگان، نشتیفان، قاسم آباد و سلامی دیگر شهرهای آن هستند.
شهرستان خواف یکی از شهرستانهای استان خراسان رضوی است و مرکز آن شهر خواف میباشد که در ۲۵۰ کیلومتری جنوب شرقیمشهد واقع است. سنگان، نشتیفان، قاسمآباد و سلامی دیگر شهرهای آن هستند.
این شهرستان با چهار بخش مرکزی، سنگان، جلگه زوزن، و سلامی و جمعیتی بیش از ۱۱۰ هزار نفر[۱]، در نوار مرز شرقی ایران قرار دارد و ۱۲۳ کیلومتر مرز مشترک با کشور افغانستان دارد.
این شهرستان از شمال به شهرستان رشتخوار، از غرب به شهرستان گناباد، از جنوب به شهرستان قاینات و از شرق به شهرستان تایباد وافغانستان متصل است.
شهرستان مرزی خواف با مساحتی حدود ۹۷۹۷ کیلومتر مربع، از شمال به شهرستان رشتخوار، از شرق به افغانستان و شهرستان تایباد، از جانب جنوب به قائن و از سوی مغرب به شهرستانهای گناباد و تربت حیدریه محدود میگردد. مرکز این شهرستان شهر خواف است. شاید "ابن ندیم" نخستین کسی باشد که در "الفهرست" این قصبه را "روی" خوانده است. هنوز مرکز شهر خواف را عیناً به همین شکل "روی" میگویند و گاهی نیز "رود" گفته میشود که صورت تحریف شدهٔ "روی" است. براساس آخرین تقسیمات کشوریشهرستان خواف دارای ۵ شهر به نام رود خواف، سنگان، قاسم آباد، سلامی و نشتیفان میباشد. خواف همچنین دارای ۴ بخش و ۸ دهستان است. معدن سنگ آهن سنگان خواف یکی از بزرگترین معادن خاورمیانه به شمار میرود. کشاورزی و دامپروری اساس فعالیتهای اقتصادی منطقه را تشکیل میدهد و مهمترین محصولات کشاورزی آن عبارتند از: گندم، جو، پنبه، چغندرقند و فراوردههای جالیزی. از محصولات دامی این شهرستان میتوان به انواع فراوردههای لبنی ماننددوغ و ماست، پنیر، کره، کشک و... اشاره کرد.
شهرستان خواف نیز همانند تربت جام دارای پیشینه غنی در هنر موسیقی است. موسیقی این منطقه براساس مقامهای سماعی شکل گرفته و در طول زمان ساخته و پرداخته شده است. مقامهای آن تقریباً شبیه مقامهای تربت جام میباشد. شهرستان خواف استادان بی نظیری را در زمینه موسیقی مقامی به هنر ایران زمین معرفی نموده است. سازهای مهم این منطقه را دف و دوتار تشکیل میدهند. استاد عثمان محمد پرست از بزرگترین اساتید دو تار دنیا میباشد.
در شهرستان خواف هنرهای دستی و مشاغل سنتی بسیاری رواج دارند. اگرچه این مشاغل از رواج قابل قبولی برخوردار نیستند، لیکن میتوان با گردش در شهر و در بازارهای آن مراکزی را یافت که هنوز براساس الگوهای سنتی به کار مشغولند. از این مشاغل میتوان از قالی بافی، فرت بافی یا تون بافی، آهنگری، نمد مالی، نخ تابی، خراطی، نجاری، مسگری و ساخت سازهای سنتی یاد کرد.
مسجد ملک زوزن تنها بنای آجری به جای مانده از بقایای شهر تاریخی زوزن و یادمانی ارزشمند از شکوه و عظمت این منطقه است. نام بنا برگرفته از ملک معظم ابوبکر بن علی زوزنی بزرگترین حکمران این خطه و دومین مسجد تاریخ دار دوره خوارزمشاهیان است که به استناد کتیبه موجود در سال ۶۱۵ ه. ق و یک سال پس از آن در حال ساختمان بوده است. آنچه از معماری بنا باقیمانده، دو ایوان کوچک و بزرگ مقابل هم در اضلاع شرقی و غربی است که هسته بنای عظیمی بوده که به عنوان مسجد- مدرسه بنیان گردیده و به دلیل حملات سپاهیان مغول در ۶۱۷ ه. ق کار بنای آن نیمه تمام رها شده است. نمای ایوان شرقی دارای کتیبه خط کوفی و تزئینات آجر کاری با تلفیقی از کاشی فیروزهای رنگ مزین به نقوش هندسی و دو ستون نمای تزئینی است. نمای ایوان غربی نیز آراسته به محرابی ساده و عناصر تزئینی ارزشمند نظیر آجرکاری و تلفیق آن با کاشی هندسی و گیاهی است. این بنا در ۶۶ کیلومتری جنوب غربی خواف در زوزن واقع است.
مدرسه غیاثیه خرگرد در مجاورت روستای خرگرد و به فاصله ۵ کیلومتری خواف بر سر راه تایباد واقع است. این مدرسه تاریخی از جمله ابنیه چهار ایوانی و آجری است که در زمان شاهرخ تیموری به سعی پبر احمد خوافی توسط دو برادر معمار به نامهای قوام الدین و غیاث الدین شیرازی به سال ۸۴۸ ه. ق ساخته شده است. بنا در دو طبقه و با ۳۲ غرفه و حجره، هشت تالار مربع در گوشهها و دو تالار بزرگ در طرفین هشتی ورودی به عنوان مسجد و مدرسه ساخته شده است. نمای درونی و نمای بیرونی جلو بنا آراسته به کاشیکاری رنگارنگ معرق بسیار زیبا و کتیبه میباشد و داخل ایوانها و رویه تمامی دیوارها در بیرون با تلفیق کاشی و آجر زینت یافته است.
این بنا مدفن پبر احمد خوافی وزیر دانشمند شاهرخ تیموری است که به دستور وی ابنیه خیریه و عامالمنفعه بسیاری بنیان گردید، از جمله مدرسه غیاثیه خرگرد، مزار زین الدین ابوبکر تایبادی،مسجد جامع هرات و دهها اثر معماری دیگر. مکان مزبور درون شهر خواف واقع میباشد و دارای ورودی ایوان شکل است که دیوارهای پیرامون آن با ارتفاع ۵/۱ متر این قسمت را محصور نمودهاند. مزار پیر احمد خوافی نیز در میان ۲ قبر دیگر در این محدوده دیده میشود.
شهابالدین عبدالله بن زینالدین لطفالله بن عبدالرشید ملقب به حافظ ابرو در زمره مشاهیر مورخان ایران در عصر تیموری است. وی در جوانی به خدمت امیر تیمور راه یافت اما شهرت او در عصر سلطنت شاهرخ به اوج خود رسید. از وی تالیفات ارزشمندی چون زبده التواریخ، جغرافیای تاریخ خراسان، تاریخ ملکوت کرت و... برجای مانده است. مزار وی داخل شهر خواف و در محوطهای به وسعت ۵/۱ هکتار قرار دارد. اطراف تربتش با نیم دیواری کوتاه محصور شده است. در کنار این قسمت مسجدی شامل یک ایوان کوچک، محراب و تزئینات آن دیده میشود. بنای مزبور منتسب بهدوران قاجار است.
این مکان در ارتفاعات موسوم به «خواجه یار» مشرف به شهر خواف واقع است. مجموعهٔ تاریخی ـ فرهنگی خواجه یار مشتمل بر گورستانی منسوب به شهدای صدر اسلام، بنای کوچک دوطبقه و آبانباری از دوره قاجار است. بهرغم جاذبههای تاریخی ارتفاعات خواجه یار با چشمانداز وسیعی به مرکز شهر، تفریحگاه کوهستانی خوافیان و مناطق مجاور بهشمار میآید.
بنای جامع سنگان واقع در سنگان پایین خواف از یادگاریهای معماری اوایل سده هفتم است. این اثر مذهبی در ابتدا به صورت دو ایوانی ساخته شده و در حال حاضر دارای یک ایوان در ضلع غربی و رواقهای طرفین است. در مقابل ایوان قبله، ایوان دیگری در ضلع شرقی قرار داشته که تخریب و شبستانی جایگزین آن شده است. نکته حائز اهمیت در این بنا تغییر وضعیت پایههای ایوان قبله به علت زلزلههای متعدد است، به طوری که فاصله پایههای ایوان در مبنا از فاصله آن در پاکار طاق کمتر است. این بنا از جمله مساجد سبک خراسانی و همانند و همزمان با مساجد زوزن و گناباد است و آجرهای تراش تلفیق شده با هماهنگی، پایهها و لچکیهای ایوان و رواقها را زینت دادهاند. بر لچکیهای ایوان قطعات کتیبه و آجریهای قالب زدهای نصب شده که متعلق به بنایی کهنتر از مسجد بودهاست.
دهستان باستانی نشتیفان دارای دو مسجد جامع میباشد که یکی در ده سال اخیر تأسیس گردیده و محل مراجعه اهالی میباشد و دیگری در عصر تیموری توسط شیخ زین الدین تایبادی بنا گردیده که دو نمونه دیگر آن در بغداد و هرات میباشد. اما به سبب بلایای طبیعی و همچنین کم توجهی تا حدی تخریب گردیده است.
در جنوب شهر خواف و در جوار رودخانه خواجه یار، در ارتفاعات مشرف به شهر منطقه کوهستانی و ییلاقی خواجه یار قرار گرفته است. این منطقه دارای فضایی سرسبز و خرم و با آب و هوایی مفرح است و در آن پارکی کوهستانی احداث گردیده است. این منطقه به عنوان تفریحگاهی کوهستانی مورد توجه اهالی شهرستان خواف میباشد.
مجموعه گردشگری کبودانی در هشت کیلومتری شهرستان خواف و در منطقهای جلگهای واقع شده است. این مجموعه مشتمل بر آرامگاه سلطان محمد کبودانی، عارف قرن هشتم و مسجدی تاریخی میباشد. منطقهٔ کبودانی از آب و هوایی مفرح و زمینی سرسبز و خرم برخوردار است و در تابستانها مامنی برای تفریح اهالی شهرستان خواف به شمار میآید.
چرخش این آسیابها محتاج بادی قوی، مداوم و طولانی ۱۲۰ روزه سیستان است که مناطق استانهای خراسان، به ویژه خواف تا نهبندان را دربرمی گیرد. اراضی کوهستانی و ناهموار شمال خراسان (نیشابور قدیم) و جنوب خراسان (قهستان قدیم) را باریکه پست و همواری از هم جدا میکند که عرض آن به طور متوسط حدود ۱۰۰ کیلومتر و ارتفاع آن از سطح دریا بین ۷۰۰ تا ۸۵۰ متر است. این عارضه جلگهای که به مانند گذرگاهی عظیم به طول بیش از ۵۰۰ کیلومتر است از غرب به کویر نمک و شرق به دامنههای غربی رشته کوه هندوکش در افغانستان منتهی میشود. رودهای این سرزمین به خاطر مختصر آب شوری که دارد کال شور نامیده میشود و به زمینهای آن به سبب بی حاصلی و شوره زار بودن در اصطلاح محلی (دق) اطلاق میگردد و عمدهترین نعمتهای آن باد است. این باد در بهار از ارتفاعات پر برف و سرد "کوه بابا" در سلسله جبال هندوکش میوزد و با شتاب بسیار جای هوای گرم و سبک شده کویر نمک را پر میکند و در اصطلاح محلی به "باد کوه" معروف است. در واقع شاخه ایست از باد معروف ۱۲۰ روزه سیستان که از اواسط اردیبهشت شروع شده و تا اوایل پاییز ادامه دارد. این باد با قدرتی بسیار، مداوم و شبانه روزی میوزد و تنها بادی است که میتواند آسیابها را به سرعتی بسیار به چرخش درآورد. برخی از پژوهشگران معتقدند بادهای ۱۲۰ روزه سیستان در دوره گرم سال یعنی از ۱۵ خرداد تا ۱۵ مهر به مدت ۱۲۰ روز میوزد. آس باد بنایی است شکل گرفته از خشت و گل و متشکل از دو واحد ساختمانی شامل سالن اصلی آس باد در طبقه همکف و محفظه محیط چرخ و پره در پشت بام. ورودی طبقه همکف در جهت مخالف وزش باد قرار دارد و در حقیقت اتاقی است که در آن قطعات متحرک آس باد و سنگهای بزرگ و مدور قرار دارد و در نقطهای دیگر از این مکان انبارک گندم و یا غله دیده میشود. بخش فوقانی آسخانه نیز شامل یک تیر عمودی و یک تیر افقی بر روی چرخ و پره میباشد. پره در مناطقی مانند خواف از چوب ساخته میشود اما در نهبندان و مناطق گرمسیر از شاخههای درخت خرما به عنوان پره استفاده میشود. آسبادها معمولاً در کنار هم و متصل به یکدیگر ساخته میشوند که یکی از دلایل آن مقاومت در برابر بادهای ۱۲۰ روزه است.
روستای زرداب در فاصله ۳۰ کیلومتری شمال خواف واقع شده است. این روستا در منطقهای کوهستانی و خوش آب وهوا قرار دارد و دارای پوشش متنوع گیاهی در فصول باران میباشد. در این ییلاق آبشاری جاری است که به آبشار زرداب مشهور شده است. این آبشار در ناحیه زرداب مناظر چشم انداز و بدیعی را به وجود آورده است.
این مسجد جزئی از یک مجموعه معماری شامل رباط، خانقاه، آبانبار و سقابه میباشد که در ۷ کیلومتری روستای فدک واقع است. معماری بنا مشتمل بر تالار وسیعی است که بر فراز دیوار سنگی آن قاب سرتاسری آجری ایجاد شده و کتیبهای آجری به شیوه کوفی در داخل قاب جای داده شده است. در حال حاضر بخش جنوبی تالار و ایوان تبدیل به فضای معماری با کاربردی جدید شده اما از آثار و شواهد چنین برمی آید که در سمت شمالی تالارایوانی وجود داشته و در انتهای ایوان محرابی با کتیبه برجسته گچی بوده است. این بنا در بررسیهای سال ۱۳۶۷ کشف و در همان سال تثبیت و استحکام بخشی شد.
تا پیش از سال ۱۳۲۶ ش این بنا در زیر تلی از خاک پنهان بوده تا اینکه خاک برداری و تجدید بنای آن آغاز میشود. کوشک مزبور مشتمل بر سه طبقه بوده که فوقانیترین اشکو به آن بازسازی گردیده است. پس از آن محوطه سازی کوشک انجام شد. بنا بر شواهد طبقه دوم عمارت با وجود اتاقها و فضاهای متعدد مکانی برای زندگی ساکنین در آن بوده و طرحی چلیپایی دارد. باز پیرایی بنای مزبور با نمای آجری سبب گردیده این بنا ظاهر ابنیه دوره صفویه را پیدا کند. اما به استناد متون دوران اسلامی این بنا از سده ششم در این مکان وجود داشته است.
این بنای تاریخی در ۶ کیلومتری شمال شرق روستای سلامه قرار دارد و مقارن با نظام الملک خوافی وزیر سلطان حسین بایقرا در اواخر سده نهم هجری بنیان گردید. دیواره بند از مصالح سنگ و ساروج ساخته و طول آن بیش از ۳۰۰ متر و عرض تاج آن حدود ۴ متر است. ساختار این سازه در مسیر کالی بنا شده که آبهای ارتفاعات جنوبی کردیال را از طریق خیر آباد به دشت سلامی می رساند. اما آب سد از طریق یک کانال انحرافی تامین میگردد. امروزه این مکان به دلیل آب فراوان، خاک حاصلخیز و آب و هوای مطلوب به عنوان یک تفرجگاه آبی در خواف مشتاقان طبیعت را به سوی خود جلب میکند.
در فاصله ۴۵ کیلومتری شرق خواف و در ۱۹ کیلومتری جنوب سنگان منطقهٔ ییلاقی روستای نیازآباد واقع شده است. این ناحیه از باغات پسته پوشیده شده و بافت روستایی کهن زیبایی مضاعفی بخشیده است. در منطقه روستای نیازآباد تپهای موسوم به قلعه شاپور و آرامگاه مجد ماضی نیز قرار دارد.