تربت جام در یک نگاه

شهرت شهرستان تربت جام به سبب آن است که یکی از مشایخ بزرگ بنام شیخ احمد جام ملقب به ژنده پیل از عرفای قرن پنجم در این سرزمین مدفون است نام تاریخی این سرزمین ژام یا سام بوده است که به تربت جام معروف شده است در جغرافیای تاریخی سرزمینهای خلافت شرقی در این باره آمده است در خاور ولایت زاوه و شمال خاوری قهستان نزدیک رودخانه هرات ولایت زام یا جام است که کرسی آن در قرن چهارم شهر بوزجان بود . این شهرستان ازنظر فرهنگ اسلامی وایرانی دارای اصالت وغنای بالایی بوده وشخصیت های مهم علمی، ادبی وعرفانی نظیرخاتم الشعراعبداالرحمن جامی، شیخ احمدجامی، ابوالوفای بوزجانی، شاه قاسم انوار، هاتفی خرجردی ازاین سرزمین برخاسته اند وموسیقی مقامی آن نیزشهرت جهانی دارد.این شهرستان به لحاظ مذهبی دارای جمعیت تلفیقی شیعه وسنی است که بحمدالله دارای روابطی بسیار صمیمانه ونزدیک می باشند.

تربت جام تا سال 1285 یکی از ولایات ایالت خراسان بود که شامل بلوک جام (مرکز جام) بالا جام ، پایین جام بود . با اجرای قانون تقسیمات کشوری در سال 1316 تربت جام یکی از بخشهای هفتگانه شهرستان مشهد شد که دهستانهای کاریزنو ، میان جام ، قلعه حمام و پایین جام را شامل می گردید . بر اساس مصوبه شماره 14516 مورخ 25/6/1336 مجلس شورای ملی سابق شهرستان تربت جام با بخشهای حومه ، باخرز (تایباد) زور آباد (جنت آباد) از شهرستان مشهد منتزع و تبدیل به فرمانداری گردید . بخش طیبات (تایباد) که تا سال 1354 تابع شهرستان تربت جام بود به موجب مصوبه هیئت وزیران در تاریخ 29/10/54 از این شهرستان متنزع و تبدیل به شهرستان شد . در حال حاضر شهرستان تربت جام بر اساس آخرین تقسیمات کشوری دارای پنج بخش به نامهای : مرکزی ، صالح آباد ، نصر آباد ، پایین جام و بوژگان  و پنج شهر بنامهای : تربت جام ، صالح آباد ، نصر آباد ، نیل شهر و احمد آباد صولت می باشد .

 ریشه نام

تربت جام از روزگار باستان تاکنون به نام‌های گوناگونی چون پوژگان، بوزگان، بوزیگان، بوزجان، پوچکان، زام، سام، جام، تربت شیخ جام و تربت جام خوانده شده‌است. شهری باستانی به نام پوژگان از سده ۳ پ. م تا سده ۲ هـ. ق، در کنار شهر کنونی وجود داشته که ظاهراً در اثر زلزله از بین رفته‌است. شهر کنونی از حدود سده ۳ هـ. ق، ایجاد و اندک اندک گسترش یافته‌است. این شهر پس از باز سازی و آبادی دوباره، «بوزجان» یا «پوچکان» نامیده شده و کرسی ناحیه جام، (به گویش شمالی قهستان) گردیده‌است. اصطلاح پوژگان به دلیل وجود نداشتن حروف «پ»، «ژ» و «گ» در زبان عربی به بوزجان تغییر نام پیدا کرده است.

مردم‌شناسی و فرهنگ

زبان اکثر مردم شهر فارسی است. جمعیت غالب مردم این شهر پیرو مذهب تشیع و باقی سنی مذهب هستند. این شهرستان از شمال به شهرستان سرخس، از غرب به شهرستان‌های فریمان، مشهد و تربت حیدریه، از جنوب به شهرستان تایباد و از شرق به افغانستان و ترکمنستان محدود است. مسیر مشهد - دوغارون از شهرتربت‌جام می‌گذرد که یکی از مسیرهای ارتباطی مهم از ایران به افغانستان می‌باشد. اقوام مختلفی در تربت‌جام زندگی می‌کنند که ترکمن‌ها، اعراب، بلوچ‌ها و فارس‌ها از مهم‌ترین آنها هستند.

جمعیت ( بر اساس سرشماری سال 1395(

موسیقی

موسیقی تربت‌جام قدمت و پیشینه‌ای طولانی در فرهنگ ایران دارد. دوتار مهم‌ترین و رایجترین ساز در میان مردم تربت‌جام است که آن را به مهارت تمام می‌نوازند. از مشهورترین مقامهای موسیقی تربت‌جام می‌توان به این موارد اشاره کرد: مقام الله، نوایی، اشترخجو، سبز پری، کبک زری، سرحدی و جمشیدی. از دوتار نوازان برجسته پیشکسوت تربت‌جام می‌توان به مرحوم نظر محمد سلیمانی، مرحوم حسین سمندری، مرحوم عبدالله سرور احمدی، مرحوم حسین جوهریان، ذوالفقار عسکریان و اسفندیار تخمکاراشاره کرد. غلام‌علی پورعطایی، نورمحمد درپور، کریم کریمی، حاج مراد علی سالار احمدی، غلامحسین غفاری، عبدالله امینی، عبدالعزیز احمدی، محمد علی نسل شاملو، عبدالرئوف برنا، نورمحمد درپوراز خوانندگان معروف و مطرح شهرستان هستند. موسیقی تربت جام برخاسته از دل آیینها و آداب و رسومی است که هزاران سال قدمت دارد. منظومه خوانی، شاهد خوانی، اضحی خوانی، صلوات خوانی، موسیقی سفر، لالایی مادران، موسیقی آموزشی، مناجات، نعت ،منقبت و فضیلت خوانی از شاخه‌های موسیقی آوازی در تربت جام است. دوبیتی خوانی نیز در موسیقی تربت جام بسیار رایج است که خود شامل دوبیتی‌های عاشقانه، هجرانی، حکمی، عارفانه و … می‌شود. نسل امروز نیز در کنار پیشکسوتان به اشاعه فرهنگ ناب موسیقیایی تربت جام می‌پردازند. حسین دامن پاک، عزیز تنها، غفور محمدزاده، عبدالله عبدی، پیمان غمخوار احمدی و … برخی از این افرادند.

رقص‌های محلی زیادی فرهنگ مردم تربت‌جام وجود دارد، اما سه نوع رایج تر است:

• رقص هتن یا هتم:   به معنی کرانه‌های کوه یا شیربیشه و نوعی سماع عارفانه است. که در آن افراد دایره‌ای درست می‌کنند و در حال گردش پاهای خود را به زمین می‌کوبند. به تدریج به رقص خود سرعت می‌دهند و در حال چرخیدن دست‌های خود را به هم می‌کوبند و دایره را کوچک‌تر می‌کنند.
• هپل بازی:     این رقص به این صورت انجام می‌شود که یک نفر در درون دایره به انجام حرکاتی مشغول می‌شود و بقیه نیز از او تبعیت می‌کنند.
• چوب بازی    :این رقص شاید نمونه‌ای از شمشیربازی‌های ایران باستان باشد و در آن دونفر به صورت دایره‌ای می‌چرخند و دو چوب در دست دارند و نفر اول چوب‌های خود را به چوب‌های نفر دوم می‌زند و هر که چوبش شکسته شود، از دایره بیرون می‌رود. از چوب‌بازان و هنرمندان رقص محلی تربت‌جام می‌توان به فاروق کیانی اشاره کرد.

صنایع دستی

صنایع دستی شهرستان تربت جام را قالی‌بافی و قالیچه‌بافی، کرباس‌بافی، پلاس‌بافی، جوال و خورجین بافی، بافتن دستمال و چادرشب و ظروف سفالین تشکیل می‌دهد. از روزگار کهن صنعت فرش بافی در این شهرستان رواج داشته‌است و جنبه صادراتی دارد. دار قالی‌ها معمولاً در خانه‌ها برپا می‌شود و کارگاه‌های قالی بافی نیز در این شهرستان به فراوانی وجود دارند. قالی‌ها با طرح قالی مشهد در رنگ‌های لاکی، قرمز دانه و قهوه‌ای نیز به بازار عرضه می‌شود. آرامگاه شیخ جام، پل خاتون، تپه جهانگیر آباد، تپه سراب، تپه شور قلعه، تپه صدر آباد، تپه طلایی، تپه قشه توت، تپه گرماب، تپه گلارچه، تپه گنج‌آباد، خواجه حسام، قلعه استای، قلعه زور آباد، قلعه فیض آباد، قلعه گبری، قلعه گوش لاغر، قنقر، کاریز دیوان، گلار صارم و مسجد خواجه عزیزالله مکان‌های دیدنی و تاریخی این منطقه را تشکیل می‌دهند.

ره‌آورد

خربزه معروف‌ترین سوغات و ارمغان تربت‌جام است. زعفران را نیز در چند سال اخیر می‌توان به یکی دیگر از سوغاتی‌های تربت جام افزود.